HAYATI
XV. yüzyıl tarih yazarlarından. Doğum ve ölüm tarihleri hakkında herhangi bir bilgimiz yok. Yaşamı üzerine olan bildiklerimiz ise sınırlı. Yıldırım ve Süleyman Çelebi devrinin zarif ve zevkperest güzellik edebiyatı yanında kuvvetli bir fikir ve ahlak edebiyatının da yaşadığını gösteren eserlerin en önemlilerinden biri olan Cevahirü’l-Ma’ni adlı yapıtın yazarıdır. Müellif kitabının mukaddemesinde Emir Süleyman’ı ve onun paşasını övmekle beraber bu hususu açıklamaktadır.
Cevāhirü’l-Me‘ānī, müellifi Hızır bin Yakub tarafından hicri 809/ miladi 1406 yılında yazılan, müstensihi Pir Muhammed bin Musluhiddin tarafından hicri 855/ miladi 1452 yılında istinsah edilen bir eserdir. Çalışmaya esas teşkil eden nüsha, 23a / 97a varakları arasında Esmā-yı Hüsnā 3 şerhini de içeren Köprülü Kütüphanesi 153 numarada bulunan nüshadır.
Eserin içinde yer yer nazım parçalarına da rastlanmaktadır. Yapıt, beş kısımdan oluşur. Bu kısımlar: I) Nefsi bilmek II) Mükellefe vacip olan ilk şüphe III) Ruhların mahiyeti IV) İnsanın yaradılışı V) Komuta ve vezirlik adabı.
Bu muhalif bahisler anlatılırken Kuran’dan, hadislerden, büyük İslam ulema ve fukahasından hükümler nakledilmekte, hikayeler anlatılmakta ve birtakım öğütler verilmektedir. Bu arada Muhammed’e ve onun mucizelerine büyük bir yer verilmektedir. Devrinin dini, felsefi ve ahlaki kültürünü bütün halinde temsil eden eser özellikle beşinci kısımla hayati ve içtimai bir mahiyet almakta ve daha sonra yazılan terbiye ve ahlak kitaplarının müjdecisi olarak görülmektedir.
Dil ve ifade özenlidir. Üslupta asla ifrata gitmeyen şuurlu sanatkarlık temayülleri görülmekle beraber, sadelik ve tabiilik hakimdir. Mutedil ve devre göre gerekli mahdut Arap ve Acem kelimelerinin yanında Türkçe sözler ve deyimler geniş yer almaktadır. Yapıt, XIV. yüzyıl sonlarının ve XV. yüzyıl başlarının edebi nesrini temsil etmek bakımından mükemmel sayılabilir. Bu bakımdan Sinan Paşa’nın nesrini hazırlayan eserler arasında sayılması dahi düşünülebilir.
Eserin nüsha sayısının çok olması, Cevāhirü’l-Meānī’nin çok sevilen ve çok okunan bir eser olduğunun kanıtı olarak kabul edilebilir. XV. Yüzyıl dinî ve tasavvufi terminolojiyi bünyesinde barındıran bu eserin kitap hâlinde yayımlanması için çalışmalar da sürmektedir.
ESERLERİ
- Cevahirü’l-Meani
KAYNAKÇA: Bursalı Mehmed Tahir (1333). Osmanlı Müellifleri, C. I-II, İstanbul, Çetin, Abdülbaki. Ahmed-i Dâ‘î’ye Atfedilen Bir Eser: Cevāhirü’l-Maānī, A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Erzurum, 2003, S 21 s. 309-321.