HAYATI
XX. Yüzyıl çevirmen, şair ve yazarlarından. 9 Eylül 1896 günü Malatya’nın Arapkir ilçesinde dünyaya geldi. 28 Kasım 1932’de İstanbul’da hayatını kaybetti. Olaylı bir cenaze töreninin ardından Merkezefedi Mezarlığı’na defnedildi. Bazı yapıtlarını Cevdet, İbn-i Ömer Cevdet, Karlıdağ, Bir Kürt ve Hacı Şakir imzaları ile kaleme aldı. Tabur katibi Ömer Vasfi Efendi’nin oğludur. Abdullah Cevdet’in adı bazı kaynaklarda ailesini tarafından alınan Karlıdağ soyadı ile birlikte Abdullah Cevdet Karlıdağ olarak geçmektedir.
İlköğrenimini babasından ve mahalle imamından alan Cevdet, ortaöğrenimini Elazız Rüştiyesi ve Kuleli İdadisi’nde tamamladı. Daha sonra Askeri Tıbbıye Okulu’ndan mezun oldu. Yüzbaşı rütbesiyle Gülhane Hastanesi’nde göz hastalıkları ihtisasını sürdürürken II. Abdülhamid yönetimine karşı eylemde bulunduğu gerekçesi ile Trablus Merkez Hastanesi’ne gönderilerek İstanbul’dan uzaklaştırıldı. Buradan Fizan’a sürgün edileceğini öğrenince Tunus yoluyla Avrupa’ya kaçtı ve Cenevre’ye yerleşti. Burada Osmanlı gazetesini çıkardı. Bir süre sonra Viyana Elçiliği hekimliğine atandıysa da, sefirle arası açılınca yeniden talebentliğe mahkum edilerek bir yıl kadar Cenevre’de, beş yıl da Mısır’da ikamet etti. Cenevre’de İçtihad dergisini çıkarmaya başladı. 1911’de İstanbul’a döndü. Bu dönemde dergisi birkaç kez kapatıldı, kendisi de mahkum oldu. Ölümüne kadar dergideki etkinliğini, çeviri ve telif çalışmaları ile sürdürdü.
Siyaset ve fikir adamlığı yönü ile sivrilen Abdullah Cevdet’in şairliği kısmen gölgede kalmıştır. Tıbbiyede öğrenci olduğu yıllarda şiir yazmaya başladı. Bu dönem şiirlerini “Hiç” adlı kitapta toplayan Cevdet’in bu dönem ki ürünleri aruzla, eski ve yeni nazım biçimleri ile kaleme alınmış, Hamit ve Naci’den esinlenilmiş çalışmalardır. Yine öğrencilik yıllarında birtakım fikir ve felsefe konularında yazdığı deneme yazıları da bulunan yazar, Cumhuriyet’in ilanından sonra Latin harflerini savunan isimlerin de başında gelmiştir.
Abdullah Cevdet, şiir ve denemelerinin yanı sıra çevirileri ile de adından söz ettirmiştir. Milliyetçilik akımın önemli savunucularından olan Gustave Le Bon’dan yapmış olduğu çevirileriyle Osmanlı’da ulusalcılık akımının yayılmasında öncülük edenlerden biri olan Cevdet, İngilizler Muhipler Cemiyeti’nin de bir üyesi olması siyasi tutarsızlığına bir örnek olarak gösterilir. Dünya görüşü olarak ise ateist ve metaryalist olan Abdullah Cevdet’in bu fikirleri de şiirlerinin pek çoğuna yansımıştır. Süleyman Nazif ile fikri mücadelesi ve bu mücadele ile ilgili fıkraları da ünlüdür. Abdullah Cevdet’in ayrıca mesleki yayınları ve Fransızca, Arapça ve Farsça dillerinde kaleme aldığı şiirleri de bulunmaktadır.
“Abdullah Cevdet, otuz yıl, üç yüz elli sekiz sayı çıkardığı İçtihad dergisindeki yazıları, şairliği, çeviri ve telif altmıştan fazla eseriyle fikir hayatımızda yankılar yaratmış, dinsizlikte suçlanmış, tartışmalara yol açmış bir yazarımızdır.” (Behçet Necatigil)
“O çilekeş aydının kir dünyası bir tezatlar mahşeridir. ‘Akl-ı Selim’ mütercimi çok defa kalbiyle düşünür ve kafasıyla hisseder. Bir yandan Goethe okutarak içtimai bünyeyi değiştirmek ümidi, bir yandan ırkların önceden çizilmiş bir kaderi olduğuna inanan Le Bon’a sarılış. Ama tezat tabiatın kanunu değil mi? Cevdet, o tedirgin zekâ, aradığı büyük ve müebbed vatanı irfanda buldu.” (Cemil Meriç)
ESERLERİ
ARAŞTIRMA- DÜŞÜNCE:
- Mahkeme-i Kübra (Paris 1895)
- İki Emel (Kahire1898)
- Hadd-i Tedîb, Ahmet Rıza Bey’e Açık Mektup (Paris 1903)
- Fünun ve Felsefe ve Felsefe Sanihaları (2. basım, Kahire 1906)
- Uyanınız! Uyanınız (Kahire 1907)
- Bir Hutbe: Hemşerilerime (Kahire 1909)
- İstanbul’da Köpekler (Kahire 1909)
- Yaşamak Korkusu (1910)
- Cihan-ı İslama Dair Bir Nazar-ı Tarihi ve Felsefe (1922)
- Mükemmel ve Resimli Adab-ı Muaşeret Rehberi (1927)
ŞİİR:
- Hiç (1890)
- Tuluat (1891)
- Ramazan Bahçesi (1891)
- Türbe-i Masumiyet (1891)
- Masumiyet (1893)
- Kahriyat (Cenevre 1897)
- Karlıdağdan Ses (1931)
- Düşünen Musiki (1932)
FRANSIZCA ŞİİR:
- Fièvre d’ame (Paris-Viyana, 1901)
- La Lyre (Paris-Viyana, 1902)
- Les Quatrains ma udits et les Rêves orphelins (paris 1903)
- Rafale de Parfums (Cenevre 1905)
- Viola Semper Florens (Kahire, 1908).
ÇEVİRİ:
- Fizyolociya-i Tefekkür (L. Büchner’den, Kraft und Stoun bir bölümü, 1890)
- Goril (L. Büchner’den, Natur und Geist, 1894)
- Giyom Tel (Schiller’den, Guillaume Tell, 1896)
- İstibdat (V. Aleri’den, 1899)
- Hükümdar ve Edebiyat (Aleri’den, 1905)
- Ruhü’l-Akvam (G. Le Bon’dan, 1907)
- Hamlet (Shakespeare’den, 1908)
- Jul Sezar (Shakespeare’den, Julius Caesar, 1908)
- Makbet (Shakespeare’den, Macbeth, 1908)
- Fenn-i Ruh (L. Büchner’den, 1911)
- Kral Lir (Shakespeare’den, King Lear, 1912)
- Asırların Panora yahut Tarih-i Kâinata Bir Nazar (J. Weber’den)
- Dün ve Yarın Asrımızın Nusüs-ı Felseyesi (Le Bon’dan, 1914)
- Şiyon Mahbusu (Byron’dan, Prisoner of the ion, 1904)
- Avrupa Harbinden Alınan Dersler (G. Le Bon’dan, 1918)
- Antuan ve Kleopatra (Shakespeare’den, Antony and Cleopatra)
- Dilmesti-i Mevlana (Mevlana’dan), Gazali’de Marifetullah (Gazali’den, 1921)
- Asırların Panoraması (Weber’den)
- Asrımızın Hususu Felseyesi (Gustave Le Bon’dan)
- Dün ve Yarın (1921)
- İlm-i Ruh-i İçtimai (G. Le Bon’dan, 1924)
- Ameli Ruhiyat (Gustave Le Bon’dan, 1931)
- Ruhul Akvam (G. Le Bon’dan)
- Tarih-i İslâmiyet (Dozy’den)
- Gulliame Tel (Schiller’den)
- Dilmesti-i Mevlânâ (Mevlânâ’dan Seçmeler)
- Rubaiyat-ı Ömer Hayyam (Ömer Hayyam’dan)
- Rahip Mesliye’nin Riayetnamesi Hakkında (Voltaire’den, 1924)
- Bir Zekâ-yı Feyyaz (Baron Moròno’dan, 1925)
- Umumi ve Âli ika Terbiye Usulleri (O. Buyse’den, 1925-26)
- Harp ve Sözde İyilikler (J. Novicow’dan)
- Akl-ı Selim (J. Meslier’den, Le Bon Sens, 1928)
- Filozofun Şiirleri (J. M. Guyau’dan, 1930)
- Ameli (G. Le Bon’dan, 1931).
KAYNAKÇA: TDV İslâm Ansiklopedisi (c. 1, 1988), İhsan Işık / Yazarlar Sözlüğü (1990, 1998) – Türkiye Yazarlar Ansiklopedisi (2001, 2004) – Encyclopedia of Turkish Authors (2005) – Resimli ve Metin Örnekli Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi (2006, gen. 2. bas. 2007), Cemil Meriç / “İrfan’a Kaçış” (Bu Ülke, 2004).