HAYATI
XIX. Yüzyıl Türkçü yazarlarından. 1838 yılında İstanbul’da dünyaya geldi. 1892’de sürgünde bulunduğu Bağdat’ta yaşama veda etti ve Bağdat’ta defnedildi. Tam adı Süleyman Hüsni Paşa’dır. Bazı yapıtlarını Hüsni mahlasını kullanarak kaleme almıştır.
Süleyman Paşa, 1859’da Harbiye Mektebi’nden mezun olduktan sonra Osmanlı Ordusunda subay olarak görev yapmaya başladı. 1867’de Girit İsyanı’nın bastırılmasında gösterdiği başarılardan dolayı rütbesi kaymakamlığı (yarbay) yükseltildi. Daha sonra Harbiye münşeat müdürü olarak tayin edildi. Mirlivalığa (tuğgeneral) yükseldi. Askeri okullar nazırı oldu. Bu görevi sırasında askeri okulların ders müfredatlarında önemli değişiklikler yaptı. I. Meşrutiyet’in ilan edileceği gece askeri okul öğrencilerini silahlandırdı ve Şehzade Murat’ın tahta geçmesini sağladı. II. Abdülhamid devrinde müşirlikle (mareşal) tayin edilerek İstanbul’da uzaklaştırıldı. Karadağ İsyanını bastırdı ve savaş ilan eden Rusları yendi. Bunun üzerine Şıpka kahramanı oldu. Plevne Savaşında Tuna ve Balkan orduları başkomutanı olarak katıldı. Savaş bittikten sonra Sultan II. Abdülhamid tarafından mahkemeye verildi, mahkum edilerek Bağdat’a sürüldü.
Harbiye Mektebi komutanı iken çağın gereklerine uygun değişikler yapan Süleyman Paşa, fen bilimleri, matematik, aritmetik ve geometri gibi derslerin müfredata girmesini sağladı. Menşei Muallim Mektebi’nin açılmasında önemli rol oynadı.
Tarih ve dil alanlarındaki çalışmalarından dolayı Ulusçuluk akımın öncülerinden biri olarak kabul edilen ve Tanzimat Döneminin en büyük Türkçülerinden olan Süleyman Paşa, İslam öncesi Türk tarihinin okulların ders müfredatına girmesini sağladı. Tarih anlayışı dil alanında da uyguladı. Dilimiz Osmanlı dili değil; milletimizin adı ile Türk dili olduğu tezini savundu.
Süleyman Paşa’nın hayatı ve eserleri ile ilgili geniş bilgi 1912 yılında oğlu tarafından kaleme alınan “Süleyman Paşa’nın Muhakemesi” adlı eserde bulunmaktadır.
ESERLERİ
TARİH:
- Târih-i Âlem (dünya tarihi, Adem peygamberin yaratılışından İslâmiyet’in doğuşuna kadar geçen olayları kapsar, 1874)
- Umdetü’l-Hakayık (1877 Osmanlı-Rus Savaşını anlatan bu eser, daha önce Ceride-i Askeriyye’de yayımlanan ve 1293 Osmanlı-Rus harbini tenkit maksadıyla yazılmış “Harb-i Ahir ve İstihkamât” adlı eseri tenkit için yazılmıştır, 6 cilt, 1828)
- Hisse-i İnkılâp (Sultan Abdülaziz’in tahttan indirilişi ile 5. Murad’ın tahta çıkışını anlatır, 1908)
EDEBİYAT ve DİL:
- Mebâni’l-İnşâ (2 cilt, 1874)
- İlm-i Sarf-ı Türkî (Türkçe dilbilgisi, 1875)
DİN:
- İlm-i Hâl-i Sagir, İlm-i Hâl-i Kebir
ÇEVİRİ:
- Terceme-i İrâde-i Cüz’iyye (Akkirmanî’den).
ESER ÖRNEKLERİ
RECAİZADE MAHMUT EKREM’E MEKTUP
… Bilmem bir hata-yı fikri midir, nedir? Kitabınızın ahirindeki “Türkçe demeyip Osmanlıca dediğim ise, Arabi ve Farsi ve sırf Türkçe elfazdan terekküp ve teşekkül etmesinden ve asıl kendi kavaidinden başka diğer iki lisandan ahzolunan birtakım kaidelere dahi tabi bulunmasından dolayıdır” ibaresinin melülüne iliştim. Bana kalırsa, söylediğimiz lisan, ‘Türkçedir’. ‘Osmanlıca’ sıfatı tabiiyyeti bildirir bir ifadedir. Sultan Osman hazretlerinin teşkil ettiği devlete tabi olan efrada, denir. Eğer sultan-ı müşarünileyh hazretleri bu devlet-i muazzamayı teşkile muvaffak olmayaydı da ilel-an saltanat-ı Selçukkiye devam etseydi o vakit Türkçemizin adı Selçukkiye mi olacaktı? Cevdet Paşa’nın kitabında ‘Kavaid-i Osmaniyye’ hele hiç medar-ı istişhad olamaz. Lisanımız dahi herhalde Türkçedir. Üç beş kişi lisanın ismini tebdil etmek iddiasında ne kadar sebat gösterseler bile bütün sekene-i arzın hüsn-i kabulüne mazhar olmayınca davanın hükümsüzlüğü tabiidir. Bu lisana efrad-ı ümmet Türkçe diyor. Avrupa, Afrika, Amerika, Avustralya kıtaatındaki milyonlarca milletler de Türkçe diyor. Öyle ise lisanımız Türkçe imiş. Hatta bir ecnebiye ‘Türkçe bilir misin?’ diye sorarız, ‘Osmanlıca bilir misin?’ . demeyiz. Tekellüm edegeldiğimiz Arabi, Farisi ile terekküb ve teşekkülü ‘Osmanlıca’ denmesinin iktiza etmez. Ali Şir Nevai’nin Divan’ı elbette manzur-i alileri olmuştur. O da Arabi, Farisiyle Türkçeden mürekkebdir. Niçin ‘Osmanlıca’ demiyoruz da ‘Çağatayca’ diyoruz? Bugün Kazan’da Kırım’da, Dağıştab’da, Azerbaycan’da, Hiva’da, Semerkand’da, Kaşgar’da, Sibirya’da dahi Türçe söyleşilir. Onlar dahi lisanlarına hasb-el-islamiyye ve sevk-i ihtilat ile bir hayli Arabi ve Farisi kelimat mezcetmişlerdir. Şimdi bunların söylediği sözlere yahut yazdıklarım kitaplara ‘Osmanlıca’ mı diyeceğiz? Bana kalırsa ‘Anadolu Türkçesi, Dağıstan Türkçesi, Azerbaycan Türkçesi, Semerkand Türkçesi, Kırgız Türkçesi, Kaşgar Türkçesi… denmelidir.
TARİH-İ ALEM’DEN
Oğuz Han, Moğol ve Tatar vilayetlerini tamamen daire-i ittihada cem’ ettikten sonra bunlardan asker tertip ederek Taraz ve Sayram ve Taşkent canibine yürüdü ve Semerkand ve Buhara hükümdarları mukabelesine asker tertib ettilerse de, saf muharebesini gözlerine kestirmediklerinden, kal’alara tahassun eylediler ve bilad-ı mezkureyi altı ay muhasaradan sonra zapt ile muhafızlar terk ederek Semerkand’a doğru yürüdü ve Semerkand’ı ve Buhara’yı ve Belh’i dahi kezalık zapt ile muhafızlar terk ettikten sonra, vilayet-i Gur’a hücum etti ve havalar soğuk olup, Gur’un dağlarına kar yağmıştı. Oğuz Han hiç kimsenin ordudan geri kalmamasını tenbih edip fart-ı ikdam ile vilayet-i Gur’u dahi yed-i istilasına geçirdi ve badehu askeri ta’dad ederek birçok adam noksan bulmakta bunların nerede kaldıklarını sordu ise de kimse beyan-ı malumat edemedi ve bir hayli günden sonra ol kimseler orduya gelip kavuştular. Han onlardan nerede kaldıklarını sual ettikte, “bin ordunun arkası sıra gelirdik, dağ içinde bir gece ziyadece kar yağdı. Yol bilmediğimiz cihetle orada zaruri yattık ve şiddet-i şitadan hayvanlarımız helak oldu ve biz de kardan kurtulamadık. Sonra hava küşayiş bulunca piyade olarak yürüdük, geldik” dediler. Badehu han ol cemaate “Karluk” tesmiyle etti ki, Karluk ili onların evlad ve ahfadının ismine mensuptur. Vilayet-i Gur’u bu veçhile zapt ve teshirden sonra Kabil ve Gazne’yi zapt ile Keşmir üzerine yürüdü ve Keşmir’in o tarihte “Yağma” isminde bir padişahı vardı. Keşmir dağları ve sularını kendisine kuvvetü’z-zahr ederek Oğuz Han’a bir sene kadar mukabele etmek istedi ise de nihayette mağlup olarak Keşmir, Oğuz yedine geçti. Ve padişahları yağma ile ahalisini katl’i am eyledi. Ve biraz müddet Keşmir’de ikametten sonra, Bedehşan tarıkiyle Semerkand’a gelerek oradan vatanı bulunan Moğolistan’a avdet etti.
ŞARK TÜRKÜLERİ*
Şimal Hunlarının inkıraz ve perişanisinden sonra Han’ı ahirleri bulunan İlhan’ın küçük oğlu Kayan ve kendisiyle hemsin Nokuz isminde amcazadesi esna-yi firarda birleşerek haremlerini dahi alıp bir karlı dağ üstüne çıktılar. O dağın taraf-i şarkisinde akarsulu ve ağaç ve meyveli bir dere görerek nice bin zahmetle oraya hüzul ettiler. Beraberlerinde getirdikleri hayvanların südü ve eti taayyüş ve derisini telebbüs ederek oraya Ergenekon ismini verdiler.
Bunların evlat ve ahfadı çoğaldı ve dört yüz yıl kadar orada imrar-ı eyyam ettiler. Nihayet o dere bunların kesret-i nüfus ve hayvanatına kifayet etmeyerek harice çıkmaya kıyam ettiler. “Atalarımızdan Ergenekon dışında güzel memleketler var imiş ve bizim kadimde yurdumuz oraları imiş. Tatar galebe ederek memleketimizi almış. Şimdi adedimiz çok. Bu iki dağ arasında korkup niçin oturalım?” dediler ise de bu kadar ahmal ve eskal ile çıkmak için yol bulamadılar. İçlerinde bir demirci var idi. Merkum demirci:
-Şurada bir dağ var ve demir madenidir. Eğer odun ve kömür yığılarak eritilebilirse belki bize yol açılır.
Demesi üzerine cümlesi makul görüp o dağın üstüne bir kat odun ve bir kat da kömür istif ettiler. Yetmiş yerden büyük körükler ile üflediler. Rivayete göre bu ameliyat ile dağın bir parçası eriyerek bunlara geçecek miktar yol açılmış…
(Tarih-i Alem, 1876)
*Memleketimizde Türkçülük ve Milliyetçilik fikirlerinin başlangıçları da Tanzimat’tan sonraki edebiyatımızda görülmektedir. Bu sahada, Avrupa alimlerinin tetkiklerinden faydalanarak, ilk şuurlu fikirleri ileri sürenler Ahmet Vefik Paşa ile Süleyman Paşa olmuştur. Osmanlı İmparatorluğu devrinde, Osmanlılardan ve bilhassa Müslümanlıktan önce Türk tarih ve medeniyetinden bahsedilmezdi. Süleyman Paşa, Avrupa tarihçilerinin eserlerinden faydalanarak yazdığı Tarih-i Alem adlı yapıtında, ülkemizde ilk defa olmak üzere, eski Türk tarih ve medeniyetine büyük bir yer vermiştir. Yukarıdaki parça bu eserden alınmıştır.
KAYNAKÇA: TDE Ansiklopedisi (c. 5, 2004), İhsan Işık / Resimli ve Metin Örnekli Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi (2. bas., 2009), Behçet Necatigil / Edebiyatımızda İsimler Sözlüğü (18. bas. 1999), Şükran Kurdakul / Şairler ve Yazarlar Sözlüğü (gen. 6. bas. 1999)