HAYATI
XV. yüzyıl Çağatay edebiyatı divan şairlerinden. Maveraünnehr fatihi olarak anılan Şeybani Han’ın lakabı Ebu’l-feth, adı Muhammed, nisbesi ise Şeyban’a nisbetle Şeybani’dir. Özbek hanı olan Şeybani, Cengiz soyundan ve Cuci ulusundandır ve bununla övünür. Bazı kaynaklarda Şah Big Han Özbek diye de anılır.
Şeybani Han, 1451’de dünyaya geldi. Babası Şah Budak’ın Moğol Han Yunus tarafından yenilip idam edilmesi üzerine yetim kaldı ve Özbek emirlerinden biri tarafından büyütüldü. Babasının yerine geçen Şeybani, uzun mücadelelerden sonra 1501’de Maveraünnehr’i zapt ederek iktidarını güçlendirdi. Bundan sonra Horasan’ı ele geçiren Şeybani, Babur ile yaptığı savaşta galip gelince Semerkand, Belh ve Endican’ı zapt ederek idaresi altına aldı. 1505’de Harazm’i, 1507 yılında da Herat’ı ele geçirdi. Herat’ın ele geçmesi ile de Çağatay devleti yıkılmış oldu. 1510’da Şii Safevi hükümdarı Şah İsmail’i Sünniliğe davet ettiyse de, Şah İsmail’in bunu reddetmesi üzerine İran’a yürüdü. Yapılan savaşta Şeybani’nin ordusu dağıldı, kendisi de yaralandı ve kısa bir süre sonra da vefat etti.
Şiirlerinde Şibani mahlasını kullandı. Divan tarzı şiirlerinin yanında Ahmed-i Yesevi’ye büyük bir saygı bağlılığı sebebi ile hikmet tarzında hece vezni ile dörtlükler halinde şiirler de yazmıştır. Klasik tarzdaki şiirlerinde dili sade, mecazları basittir. Özellikle ses taklidi mahiyetindeki kelimelere fazlasıyla yer verir. Şeriata, sunni akideye sıkıca bağlı olmasına rağmen hayatında şarap ve musiki alemlere bolca yer verir. Şiirlerinde Buhara, Türkistan, Semerkand’ın güzelliklerine rastlamak mümkündür.
ESERLERİ
- Divan
- Bahrü’l-Hüdâ
- Risâle-i Ma’ârif
ESER ÖRNEKLERİ
DİVAN’DAN
GAZEL
Ay cemalıng burka’ın alsang cihan taban bolur
Afitab ol yüzni körgeç özidin pinhan bolur
Veh ki bir sünbülüng tartsang yüzüng hurşide
Barça aşıklar anga aşüfte vü hayran bolur
Gerçi körsem her çemende serv ile nazik nihal
Közge ilmes min alarnı canan bolur
Naleler kılsam fırakından yaraşur her seher
Nale vü ahım tütüni türre-i Keyvan bolur
Toğmadı hergiz anıng dik yitti kökte ay ü kün
Ol sebebin ay u kün peyveşte ser-geradan bolur
KAYNAKÇA: Eraslan, Kemal (1986). “XV. Yüzyıl Çağatay Edebiyatı”. Büyük Türk Klasikleri. C. 3. İstanbul: Ötüken-Söğüt Yay. 59-133, Köprülü, Mehmed Fuad (1945). “Çağatay Edebiyatı”. İslâm Ansiklopedisi. C. 3. İstanbul: MEB Yay. 270-323.