HAYATI
Bilgin ve tarihçi. 1755’te Antep’te dünyaya geldi. 1819’da Üsküdar’da yaşama veda etti. Karacaahmet Mezarlığı’nda toprağa verildi. Semerkantlı Şeyh Osman’ın soyundan gelen şair Husûlî Efendi’nin torunu ve Antep’in tanınmış âlim ve şairlerinden Antep Şer‘iyye Mahkemesi başkâtibi Mehmed Cenânî Efendi’nin oğludur.
Memleketi Antep’te güçlü bir eğitim görerek yetişen Mütercim Asım Efendi, bir süre mahkeme ve divan katipliği görevinde bulundu. Dönemin Antep Valisi Nuri Paşa’nın öldürülmesi girişimde çıkan kargaşalıklarda evinin yağma edilmesi üzerine bir süre Kilis’te gizlendikten sonra İstanbul’a geldi ve burada kazasker Tatarcık Abdullah Efendi’nin güven ve ilgisini kazandı. Altı yıl çalışarak Hüseyin Tebrizi’nin “Burhanı Kaatı” adlı Farsçadan Farsçaya sözlüğünü 1796’da Türkçeye çevirdi ve dönemim padişahı III. Selim’e sundu. 1805’te bir süre Pravadi kazasının geliri ve padişah tarafından kendisine bağlanan maaşla geçinerek tüm vaktini ünlü Kamus’un çeviri çalışmalarına veren Mütercim Asım Efendi, sonraki yıllarda şeyhülislam Şerifzade Ataullah Efendi’nin tüm engellemelerine rağmen devletin resmi tarihçiliği görevi olan vakanüvisliğe atandı. Bu görevde olduğu dönemde Kamus’u tamamladı.
Mütercim Asım Efendi, Türk dilinin gelişmesinde çok yararlı olan bu çalışmalarıyla, kendisinden sonra gelen kuşağın yeni yeni değerler kazanmasına yol açan güçlü bir bilim insanıdır. Arapça, Farsça ve Türkçedeki bilgisinin yanı sıra Fransızcayı da çeviri yapabilecek kadar öğrenmiş; yazı diline temel olarak konuşma dilini almıştır. Bu niteliklerinden ötürü çevirilerinin, halk inançlarını, geleneklerini, folklorunu ortaya çıkarmada değerli bir kaynak olduğu kabul edilmiştir. Batı kültürünün gösterdiği gelişmeler karşısında, doğunun dayandığı tasavvuf ahlakını veren yapıtlara da eğilmiş; söz gelişi Gazali’nin İhya-i Ulum adlı yapıtını da Türk diline çevirmiştir. Mütercim Asım Efendi, bilimsel çalışmalarının yanı sıra kimi edebiyat ve antolojilerinde alınan gazeller de yazmıştır.
Mütercim Asım Efendi’nin iki cilt halinde basılan yapıtı Tarih’i Ziştovi Andlaşması’ndan (1791’in Ağustosundan) başlayarak II. Mahmut’un tahta çıkışına kadarki (1808) olayları anlatır. “Burhan-ı Kaatı” ise Tebrizli Hüseyin bin Halef’in Farsçadan Farsçaya sözlüğünün Türkçeye çevrilmiş halidir. “Kamus” adlı yapıtı ise Arap dil bilgini Firuzabadi’nin Arapça sözlüğünün Türkçeye çevrilmiş halidir. Ziya Paşa ve Namık Kemal, Asım Efendi’nin sözlüklerinde kullandığı dili, yaratmak istedikleri Tanzimat nesrine örnek “tabii nesir” olarak göstermişlerdir. 1962’de Ömer Asım Aksoy’un hazırladığı Mütercim Asım Efendi hakkında bir tanıtma kitabı Türk Dil Kurumu tarafından basılmıştır.
ESERLERİ
- Tibyân-ı Nâ der Terceme-i Burhân-ı Kâtı (Tebrizli Hüseyin b. Halef’in Farsçadan Farsçaya sözlüğünün çevirisi, ilk bas. 1799)
- Kâmus Tercümesi (Firuzâbâdî’nin Arapça sözlüğünün çevirisi, ilk bas. 1814-17)
- Tuhfe-i Asım (Arapça-Türkçe manzum sözlük, Bulak, 1838)
- Târîh-i Osmanî (1791-1808 yıllarını kapsar, 2 cilt, tsz.)
- Kamus-ül Muhît (bilimsel terimler sözlüğü, 1814)
- Terceme-i Siyer-i Halebî (Halepli İbrahim’in siyerinin manzum çevirisi, Mısır, 1832)
- Merahü’l-Maali fî Şerh-i Kasideti’l-Emâlî (akaidle ilgili bir kasidenin çeviri ve açıklaması)
- Mazharü’l-Takdis bi Buruçi Taifeti’l-Fransis (Mısır’ın Fransızlar tarafından işgali hakkında, Hasan el-Cebarti’den çeviri)
- Tuhfe-i Lûgat-ı Arabiyye.
ESER ÖRNEKLERİ
ASIM TARİHİ’NDEN
ZİKR-İ CUMHURİYYET-İ FRANSA VE İSTİLA-YI MISR-I KAHİRE
Cumhurluk rabıtasıyla alemi ifsad ve mecmu’-ı düvel-i Avrupa’nın nizamların ber-bad eden Fransızlar diyar-ı İslamiyye re’ayasını ızlal ve memalik-i mahrusayı pay-mal-i senabikül- hayl-i ihtiyal fikrinde idiği rü-numa ve devlet-i aliyye def’-i şerlerini mülahaza ve şera’it silm ü musafatı ile reh-rev-i tarika-i müdara olmuş iken otuz kadar sefa’in-i şira’-bend tertib ve Tolun limanından altmış bin asker ile badban-guşa-yı tesrib olacakları avazasi mesmu’ ve mahall-teveccühleri her yerde bir güne zeban-zede-i şüyu olmakda iken kavmi-i merkuum ber-murteza-yı cibilliyyet-i meş’um iklim-i Mısr-ı averde-i pençe-i istila ve hücum edip bu takrib ile ülkeyi Asyayı dahı temellükle kesb-i takviyet ve Abdulevhab ve sair şeyayih-i Urbanı ile Ceziretü’l-Arab’da neşr-i ahkam-ı mel’anet edeceğinden başka bahr-i Süveyş’de sefa’in harbiyyesini icra ile amed-şud-i tarik-i Hind’i teshil ve hasm-i kavisi olan İngiltereliye ve suretle esbab-ı galebeyi tahsil için bin iki yüz on üç senesi muharreminin beşinci günü İskenderiyye’nin Freng limanı tarafına lenger-endaz-ı vüsul ve ser-askeri olan Napolyon Bonaparte’nin ikdamiyle harben İskeneriyye kal’-asına kadem-nihade-i dühul olduklarından sonra Mısr-ı Kaahire’yi dahı halide-i çengal-ı istisal ve mecmu’-ı iklim-i Mısrıyye’yi mazbut-dest-i ihtiyal eyledikleri sami’a-i saltanatı tahdiş ve hatır-ı erkan-ı devleti pür-teşviş eyledi.
TULU’-I NECM-İ DÜNBALE-DAR
Mah-ı recebin ikinci gecesi garb-ı şimali semtinde zenebi şark canibinde müteveccih bir kevkeb-i dinbale-dar-ı tab-dar tali’ u bedibar olup kutb-ı şimali canibine doğru seyr ü hareket ederek üç mah müddet azr-ı didar eyledikten sonra dünbale-keş-i istitar oldu. Tulu’-ı necm-i mezkur nevadirden olmağla Süruri’nin haver-i tab’-ı enverlerinden ser-zede-i tulu’ olan ahter-i tarih-i nikuterdir. Tarih:
Ahter-i dünbale-dar-ı asman kıldı tulu”.
KAYNAKÇA: İhsan Işık / Yazarlar Sözlüğü (1990, 1998) – Türkiye Yazarlar Ansiklopedisi (2001, 2004) – Encyclopedia of Turkish Authors (2005) – Resimli ve Metin Örnekli Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi (2007, 2009) – Ünlü Edebiyatçılar (Türkiye Ünlüleri Ansiklopedisi, C. 4, 2013) – Encyclopedia of Turkey’s Fomous People (2013), Hasan el-Cebarti’den çeviri), Tuhfe-i Lûgat-ı Arabiyye. KAYNAKÇA: Bursalı Mehmed Tahir / Osmanlı Müellieri I (1972), İbnülemin Mahmud Kemal İnal / Son Asır Türk Şairleri (c. I, 1999), Behçet Necatigil / Edebiyatımızda İsimler Sözlüğü (1999), Şükran Kurdakul / Şairler ve Yazarlar Sözlüğü (1999), Mütercim Âsım Efendi, Târih, İstanbul 1284, I-II, tür.yer.; Murâdî, Silkü’d-dürer, I, 39; Şânîzâde, Târih, II, 215, 217; Karslızâde Cemâleddin Mehmed, Osmanlı Târih ve Müverrihleri: Âyîne-i Zurefâ, İstanbul 1314, s. 65-67; Fatîn, Tezkire, s. 265-266; Sicill-i Osmânî, I, 136; III, 283; Muhyiddin, Yeni Edebiyat, İstanbul 1330, s. 137-138; Osmanlı Müellifleri, I, 375-377; II, 47, 194; İbnülemin, Son Asır Türk Şairleri, I, 54-60; Kilisli Kadri, Kilis Tarihi, İstanbul 1932, s. 150-155; Sadettin Nüzhet Ergun, Türk Şairleri, İstanbul 1936, I, 266-269; Hilmi Ziya Ülken, “Tanzimat’tan Sonra Fikir Hareketleri”, Tanzimat, İstanbul 1940, s. 755-757; Gövsa, Türk Meşhurları, s. 47-48; Ömer Âsım Aksoy, Mütercim Âsım: 1755-1819, Ankara 1962;