HAYATI
Eleştirmen, edebiyat tarihçisi. 18 Mart 1915’te Eskişehir’e bağlı Sivrihisar ilçesinde dünyaya geldi. 23 Ocak 1986’da İstanbul’da yaşama veda etti. Karacaahmet Mezarlığı’nda toprağa verildi. Bazı yapıtlarını Nuri Hisar, Ruhi Çınar, K. Domaniç, Nuri Tarhan, Osman Okatan, Osman Selçuk imzaları ile kaleme aldı. Halil İbrahim Bey ile Fatma Hanım’ın oğludur.
1928’de Sivrihisar İlkokulu’nu, 1935’te ise Eskişehir Lisesi’ni bitiren Mehmet Kaplan, 1939’da Yüksek Öğretmen Okulu öğrencisi olarak İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü’nden mezun oldu. Aynı yıl önce Türkiyat Enstitüsü’nün, daha sonra yeni kurulan 19. Asır Türk Edebiyatı Kürsüsü’nde A. H. Tanpınar’ın ilk asistanı oldu. Namık Kemal üzerine teziyle doktor (1942), Tevfik Fikret çalışmasıyla doçent (1944), Şiir Tahlilleri adlı yapıtlarıyla profesör (1953) oldu. 1958’de Erzurum Atatürk Üniversitesi’nde dekan ve rektör vekilliği yaptı. İstanbul’a dönüşünde Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü’nün başkanı (1962) ve Türkiyat Enstitüsü müdürü (1974, 1983) oldu. 1949, 1959-60 ve 1967’de araştırmalar yapmak üzere Fransa, İngiltere, Almanya ve İsviçre’de bulundu. Mehmet Kaplan, 1984’te kendi isteği ile emekliye ayrıldı. Kaplan, 1981’de Milli Kültür Vakfı Milli Kültüre Hizmet Şeref Armağanı’nın sahibi oldu.
Mehmet Kaplan’ın ilk yazıları 1939-43 yılları arasında Gençlik ve İnkılapçı Gençlik dergilerinde yayımlandı. Sonraki yıllarda ürünleri Hareket, Çığır, İstanbul, Bizim Türkiye, Komünizme Karşı Mücadele, Hisar, Türk Yurdu, Türk Düşüncesi, Yol, Türk Kültürü, Türk Edebiyatı dergileriyle Yeni Sabah, Milliyet, Tercüman gibi gazetelerde yer aldı. Mehmet Kaplan, 1943-46 yılları arasında İstanbul dergisinde çıkan Alain’den çevirileri, deneme ve eleştiri yazıları ile belirdi. Tanzimat sonraki Türk edebiyatı tarihine ilişkin inceleme ve araştırmalarıyla adından söz ettirdi. Metne dayalı, çağdaş psikolojinin verilerinden yararlanarak kişilikle edebiyat yapıtı arasında ilişkileri araştıran, karşılaştırmalı bir edebiyat anlayışının sanatta yaratıcılığı ve estetik nitelikleri savundu. Kimi eleştiri ve incelemelerinde, özellikle çağdaş şairleri ve öykücüleri değerlendirirken ideolojik bir yaklaşımla nesnellikten uzaklaştığı görüldü. Tip çözümlemeleri ve üslup üzerinde araştırmalarıyla edebi yapıtları yandan metin bütünlüğü içinde ele alırken, bir yandan da dil estetiği, psikoloji ve sosyoloji bilimlerinin ışığında bunlara yeni yorum olanakları aramıştır.
ESERLERİ
İnceleme-Deneme:
- Tevfik Fikret ve Şiiri, İst.: Türkiye, 1946 (genişletilmiş yb Tevfik Fikret: Devir, Şahsiyet, Eser, 1971)
- Namık Kemal, Hayatı ve Eserleri, İst.: İÜEF, 1948
- Şiir Tahlilleri, I, İst.: İÜEF, 1953
- Şiir Tahlilleri, II, İst., 1965 (genişletilmiş yb Cumhuriyet Devri Türk Şiiri, İst.: Başbakanlık Kültür Müsteşarlığı, 1973)
- Tanpınar’ın Şiir Dünyası, İst.: İÜEF, 1963
- Edebiyat Üzerine Araştırmalar, 3 c., İst.: Dergâh, 1979, 1985, 1986
- Nesillerin Ruhu, İst.: Hareket, 1967
- Büyük Türkiye Rüyası, İst.: Türkiye Kültür Ens., 1969
- Türk Milletinin Kültürel Değerleri, Ank.: MEB, 1977
- Edebiyatımızın İçinden, İst.: Dergâh, 1978
- Hikâye Tahlilleri, İst.: Dergâh, 1979
- Oğuz Kağan Destanı, İst.: Dergâh, 1979
- Kültür ve Dil, İst.: Dergâh, 1982
- Tip Tahlilleri: Türk Edebiyatında Tipler, 1985
- Âli’ye Mektuplar, İst., 1992
- Sevgi ve İlim, İst.: Dergâh, 2002
- Edebiyatımızın Bahçesinde Dolaşırken, İst.: Dergâh, 2007
Derleme:
- Köroğlu Destanı, (M. Akalın ve M. Bali ile) Erzurum: Atatürk Üni., Edebiyat Fak., 1973
- Yeni Türk Edebiyatı Antolojisi, 5 c., (İ. Enginün ve B. Emil ile) İÜEF, 1974-79
- Devrin Yazarlarının Kalemiyle Milli Mücadele ve Gazi Mustafa Kemal, 2 c., (İ. Enginün, B. Emil, N. Birinci, A. Uçman ile) Ank.: Kültür Bakanlığı, 1981
- Atatürk Devri Fikir Hayatı, 2 c., (İ. Enginün, Z. Kerman, N. Birinci, A. Uçman ile) Ank.: Kültür Bakanlığı, 1981
- Atatürk Devri Türk Edebiyatı, 2 c., (İ. Enginün, Z. Kerman, N. Birinci, A. Uçman ile) Ank.: Kültür Bakanlığı, 1981
- Atatürk Şiirleri Antolojisi, (N. Birinci ile) Ank.: Kültür Bakanlığı, 1986.
KAYNAKÇA: Nebioğlu, 375; N. Birinci, “Kaplan, Mehmet”, TDEA, V, 153-154 ; Z. Kerman, “Hayatı”, Mehmet Kaplan’a Armağan, İst., 1984, s. 15-21; ay, “Prof. Mehmet Kaplan, Hayatı ve Eserleri”, Mehmet Kaplan İçin, Ank., 1988, s. 1-31; Z. Kerman – İ. Enginün, Mehmet Kaplan: Hayatı ve Eserleri, İst., 2000; S.Uğurcan, 20 Yılın Ardından Mehmet Kaplan, İst.:, 2007.