HAYATI
Şair, matematik bilgini ve astronom. Musa Paşa ve Mehmet Selahattin olarak da bilinir. 1337’de Bursa’da dünyaya geldi. 1413’te Semerkant’ta yaşama veda etti. Mezarı Semerkant’tadır. Koca Kadı adı ile ünlenen Bursa kadısı Sultanönülü Mahmut Efendi’nin torunudur. Bu sebeple Kadızade-i adı ile ünlenmiştir.
Bursa’da ilköğrenimini yapan Kadızade-i Rumi, bilgisini artırmak için önce Horasan’a, oradan da Türkistan’a gitti. Timur’un torunu Uluğ Bey’e bağlandı. Horasan’da iken Seyyit Şerif Cürcani’den dersler aldı. Uluğ Bey tarafından Semerkant rasathanesi müdürlüğüne ve Semerkant medresesi baş müderrisliği görevine atandı. Zic-i Uluğ Bey’in yazılışına katıldığı bilinen Kadızade, yurt özlemi çektiği halde geri dönmemiş, ölümüne kadar Semerkant’ta yaşamıştır.
Kadızade, Osmanlı döneminin en büyük astronom ve matematikçilerinden biri olarak kabul edilir. Öğrenimi tamamladıktan sonra yurduna dönmesi durumunda pozitif bilimlerin Osmanlı İmparatorluğu’nda pozitif bilimlerin daha da ilerleyeceği öne sürülür. Yine de öğrencilerinden Ali Kuşçu’nun İstanbul’a gelişinin bu boşluğu doldurmuş olduğu söylenir. Kadızade’nin pozitif bilimlere inanan bir bilgin olduğu, o çağlarda geçerli olan astrolojiden tek bir cümle bile bahsetmemesinden bellidir. Bilime saygıyı ise her şeyden üstün tuttuğu şu öykü ile kanıtlanır: Semerkant medresesinin baş müderrisi iken, Uluğ Bey, ona sormadan bir müderrisi azleder. Bunun üzerine Kadızade evine kapanır, derslere gitmez. Uluğ Bey, müderrise görevini iade eder ve Kadızade’nin derslere girmesini sağlar. Böylelikle hocasının da gönlünü almış olur.
ESERLERİ
Matematik:
- Tuhfetü’r-re îs fî şerhi Eşkâli’t-te’sîs (Şemseddin Muhammed b. Eşref es-Semerkandî’nin Eşkâlü’t-tesîs adlı eserine şerh)
- Risale fi’stih-râci ceybi derece vâhide bi-amâlin müessese alâ kavaide hisâbiyye ve hendesiyye alâ tarîkati Gıyâşiddîn el-Kâşî (Cemşîd el-Kâşî’nin cebir yöntemi hakkındaki risalesinin şerhi. Kadızade’nin matematik alanında yazdığı en özgün eser)
- Haşiye ‘ulâ Tahrîri usûli’l-hendese (Tûsî’nin Tahrî-rü’l-uşûl fî ilmi’l-hendese’sine yazılmış bir hâşiyesi).
Astronomi:
- Şerhu’l-Mülahhaş fî ilmi’l-hey’e (Çağmînî’nin el-Mülahhaş fi’l-hey’e’sinin şerh. (Uluğ Bey’e sunulmuştur ve Kadızâde’nin nazari astronomi alanında yazdığı en önemli çalışmadı. Bu eser ayrıca Osmanlı medreselerinde orta seviyeli ders kitabı olarak okutuldu)
- Hâşiye ala Tahrîri’l-Mecistî (Nasîrüddîn-i Tûsî’nin Tahrîrü’l-Mecistî adlı eserine Nizâmeddin en-Nîşâbûrî’nin yazdığı Tabîrü’t-Tahrîr adlı şerhin bazı zor yerlerini açıklayan bir hâşiye)
- Risâle fi’stihrâci hatti nışfi’n-nehâr ve semti’l-kıble (Kadızâde’nin Farsça astronomi eseri).
KAYNAKÇA: TDV İslâm Ansiklopedisi (c. 24, 2001), İhsan Işık / Ünlü Bilim Adamları (Türkiye Ünlüleri Ansiklopedisi, C. 2, 2013) – Encyclopedia of Turkey’s Famous People (2013).