HAYATI
Bilgin ve yazar. Yanya’da dünyaya gelen Hoca İshak Efendi’nin ne zaman doğduğu tam olarak bilinmemektedir. 1835’te Süveyş’te yaşama veda etmiş, burada toprağa verilmiştir. Öğrencileri, baş hocalığını yaptığı Mühendishane Mektebi’nin yakınında bulunan boş bir mezara Hoca İshak Efendi’ye saygılarını sunmak için bir taş dikmişlerdir. Musevilikten İslamiyet’e geçen bir babanın oğludur.
Öğrenimi hakkında kesin bir bilgi bulunmayan Hoca İshak Efendi’nin Arapça, Farsça, İbranice, Fransızca ve Latince bildiği ve Divan-ı Hümayun’da çevirmenlik yaptığını biliyoruz. Sonraki yıllarda öğretmenliği seçen Hoca İshak Efendi, 1815’te Mühendishane-i Berr-i Hümayun’da hocalık yapmaya başladı. Anadolu ve Rumeli sınır istihkamlarının yapılmasına nezaret eden Hoca İshak Efendi, 1830’da Mühendishane’ye baş hoca olarak atandı. 1833’te Medine’de bulunan binaların onarımı için bu şehre gönderilmiş ve dönüşünde Süveyş’te hayatını kaybetmiştir.
Hoca İshak Efendi, tıpkı Şanize’de gibi eski bilim ile yeni bilim arasındaki bir halka değil, belki de yeni bilim zincirinin ilk halkasını oluşturan döneminin son derece saygın bilim insanlarından biridir (A. Adıvar). Matematik ile fizik ve kimya gibi pozitif bölümlerin çağdaş gelişimini aktarmış, özellikle matematik biliminin yayılmasına yardımcı olmuştur. Ders hazırlarken bütünü ile Batılı kaynaklardan yararlanır. Yararlanmış olduğu bu kaynakları Türkçeye çevirirdi. Dilimizde herhangi bir karşılığı olmayan terimler ise olduğu gibi almamış, bu kelimelere Arapça karşılıklar uydurmuştur. “Müvellidülma” (hidrojen), “Müvellidülhumuza” (oksijen) gibi yarattığı terimler yakın zamanlara kadar kullanılmış, koymuş olduğu matematik terimlerinin çoğu ise kendisinden sonra gelen bilim insanlarınca da kabullenilmiştir. Hoca İshak Efendi’nin bu çabası ise Türk dil tarihi açısından oldukça önemlidir. O dönemde elinde bilim dili olarak sadece Arapça vardı ve Türkçenin doğru dürüst bir dilbilgisi kuralı dahi yoktu. Pozitif bilimlerin ve bilimsen düşüncenin yayılması içinse önce terimlerin anlaşılması gerekmekte idi. Bu açıdan bakıldığında Hoca İshak Efendi’nin çalışmalarının Türk dili açısından ne kadar önemli olduğu ortaya çıkar. Üstelik eserlerinde neredeyse tamlama kullanılmayan bir dil ile, kısa cümlelere dayanan yazdığı görülür.
ESERLERİ
Matematik, fizik, kimya, astronomi ve askerlik alanlarında yapıtların veren Hoca İshak Efendi’nin en önemli yapıtı Mecmua-i Ulum-i Riyaziyye’dir.
KAYNAKÇA: Yüksek Mühendis Okulu, Kartekin ve Uluçay, İTÜ Makina Fakültesi, İÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, s. 153-157; Faik Reşit Unat, “Başhoca İshak Efendi”, TTK Belleten, XXVIII/109 (1964), s. 89-115;
