HAYATI
Hive Hanlığı yapan bir Özbek hanı ve tarih yazarı. 1603’te Ürgenç’te dünyaya geldi. 1663’te Hive’de yaşama veda etti. Yadigar Han’ın torunlarından biri olan Ebulgazi Bahadır Han, Cengiz Han sorundan gelmektedir. Arap Muhammed Han’ın oğludur.
Ebulgazi Bahadır Han’ın babası Ürgenç’i başkent edindiğinden on altı yaşına kadar burada yaşadı. 1619’da Hive’nin başkent yapılması üzerine de, babası tarafından, Harizm Amuderya’nın doğusunda bulunan Kata kentine bey olarak atandı. 1620’de iki kardeşi saltanat için ayaklanınca babasından yana oldu ve kardeşleri ile savaşmaktan çekinmedi. Ama kardeşlerinin babasını yakalayıp gözlerine mil çekerek öldürülmesinden hemen sonra Buhara hanı İmam Kulı Han’a sığınmak zorunda kaldı. Semerkand’a geçirdiği iki yıl süresince mücadeleyi bırakmadı. Veliaht olan büyük abisi İsfendiyar Sultan’ın saltanatı ele geçirmek amacı ile yaptığı savaşlara katıldı. 1623’te diğer kardeşlerinin öldürüp İsfendiyar’ın Harizm hanı olması üzerine 1924’te onun yanına döndü. Kendisine verilen Ürgenç’te sadece üç yıl kalabildi. İsfendiyar kendisine yardım eden Türkmen boylarını kayırıp da bu durumdan hoşnut olmayan Özbekler Ebulgazi Bahadır Han’ın etrafında toplanınca abisine karşı harekete geçti. Ancak başarılı olamadı. Bu mücadele 1642’de İsfender Han’ın ölümüne kadar sürdü. Bir ara Hive’yi ele geçirdiyse de, abisinin ordularına karşı koyamadı. Sonunda yakalandı ve Safevilerin elinde bulunan Ebiverd’e sürüldü. Şah Safi tarafından İsfahan’a yerleştirildi ve burada on yıl kaldı. 1639’da buradan da kaçarak bir süre kaçak hayat yaşadıktan sonra İsfendiyar’ın vefatı üzerine Arak Özbeklerinin hanı oldu. 1944’te Hive’yi alan Ebulgazi Bahadır Han, hanlığını pekiştirdi. Hive’de ölümüne dek en çok Türkmenler ve Ruslarla uğraştı, yakaladığı Türkmen’i ve Rus’u kesti. Türkmen boylarını ve Rus kervanlarını yağmaladı.
Ürgenç’te geçen gençliğinde, İran’da kaldığı yıllarda Arapça ve Farsça öğrenen ve çağının bilim insanlarını yakından inceleyen Ebulgazi Bahadır Han, Şecere-i Türk adlı yapıtında üç özelliği olduğunu belirtir. Bu özellikler: savaş tekniğini iyi bilmek, üç dilin edebiyatını tanımak ve tarihçi olmak. İlk iki konuda parlak örnekler veremeyen Ebulgazi Bahadır Han’ın tarih alanında bırakmış olduğu iki yapıt Türk tarihi açısından büyük önem taşımaktadır: Şecere-i Terakime ve Şecere-i Türk.
ESERLERİ
- Şecere-i Terakime
- Şecere-i Türk
- Menâfîül İnsan
KAYNAKÇA: Abū al-Gāzi Bahādur Han, Şecerei Türk, Demaison yayımı, Petersburg 1871, Vasily, Bartold. Four Studies on the History of Central Asia, 1. Leiden: E. J. Brill, 1956, Sinor, Denis. Inner Asia: History, Civilization, Languages; A Syllabus. Bloomington: Indiana University, 1969, Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi (1968-72), Behçet Necatigil / Edebiyatımızda İsimler Sözlüğü (18. bas. 1999), Şükran Yurdakul / Şairler ve Yazarlar Sözlüğü (6. bas. 1999), İhsan Işık / Resimli ve Metin Örnekli Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi (2006, gen. 2. bas. 2007) – Encyclopedia of Turkey’s Famous People (2013
