HAYATI
Yazar ve romancı. 25 Kasım 1905’te İstanbul Kalenderhane semtinde, dönemine göre oldukça iyi şartlara sahip bir evde dünyaya geldi. 22 Mart 1993’te İstanbul’da yaşama veda etti. Mezarı Merkezefendi Kabristanı’nda, Kenan Rifai’nin mezarının yakınındadır. Piyade kaymakamı İsmail Hakkı Bey ile Fatma Meliha Hanım’ın kızıdır. Ailenin kökü Ramazanoğullarına ve İsfendiyaroğullarına kadar dayanır. Büyük dedesi Hilmi Bey’in ağabeyi, II. Abdülhamid’in Meclis-i Mâliyye reisi İbrâhim Efendi, yazarın İbrahim Efendi Konağı adlı otobiyografik eserinin kahramanıdır.
1921’de Süleymaniye Kız Mektebi’nde ortaöğrenimini tamamlayan Samiha Ayverdi, daha sonra özel öğrenim görerek yetişti. Sonraki yıllarda İstanbul Belediyesi ve Kültür Bakanlığı’nda çeşitli konularda geçici görevler aldı. Kubbealtı, Kültür ve Sanat Vakfı ile Türk Kadınları Kültür Derneği’nin kurucu ve faal üyeliğini yaptı. Özel hocalardan Fransızca ve keman dersleri alan Samiha Ayverdi genç yaşta Hırka-ı Şerif Ümm-i Kenan Dergahı şeyhi Kenan-ı Rifai’yi tanıdıktan sonra mistisizme büyük ilgi duydu ve yapıtlarının çoğunda gerek Kenan Rifai’ye, gerekse tasavvufa açık ya da simgesel ifadelerle yer verdi.
Samiha Ayverdi, çocukluk döneminde yaşadığı konak hayatı ve tarihi çevresinin izlenimleri ile, sımsıkı bağlı olduğu Osmanlı dönemi ve Rumeli Türklüğü ağırlıklı olarak tarih kültürünü birleştirerek çok sayıda roman ve inceleme kaleme aldı. Ayverdi, bu yapıtlarından “Kölelikten Efendiliğe” ile 1978’de Türkiye Milli Kültür ve Vakfı Armağanı, 1984’te aynı vakıf tarafından Türk Milli Kültürüne Hizmet Şeref Armağanı’nın sahibi oldu. Yazar, ayrıca “Hey Gidi Günler” adlı eseri ile de 1988’de Türkiye Yazarlar Birliği Dil Ödülüne layık görüldü.
Samiha Ayverdi’nin yazıları ve şiirleri 1946’dan başlayarak Büyük Doğu, Resimli İstanbul Hafızası, Fatih ve İstanbul, Türk Yurdu Havadis, Ölçü, Hür Adam, Selamet, Anıt ve Tercüman gibi pek çok dergi ve gazetede yer aldı. Ayverdi’nin ürünleri 1972’den itibaren Kubbealtı Akademi Mecmuası, Türk Edebiyatı, Türk Dünyası ve Tarih Dergisi gibi dergi ve gazetelerde yayımlandı. Yazar, çeşitli dergi ve gazetelerde yayımlanan bu ürünlerini farklı kategorilerde toplayarak kitap haline getirdi. Samiha Ayverdi, Kubbealtı Akademi Mecmuası’nın hemen hemen her sayısı için yazılar kaleme aldı. Kenan Rifai tarikatına bağlı olan Ayverdi, daha çok Mesihpaşa İmamı ve Yolcu Nereye Gidiyorsun?” romanları ile adından söz ettirdi.
Tasavvufun geniş yer tuttuğu romanlarında Samiha Ayverdi, yine bu temaya bağlı olarak çok defa platonik bir aşk ve kişilerin ruh dünyalarını aydınlatan bir mürşit veyahut dost bulundurdu. Bu ürünler, Osmanlı ve İslam ahlakını ve tevhit inancını temsil eden bu düşüncelerin misyonerliğini yapan kahramanları dikkate alındığı zaman tezli edebiyat kategorisine girer. Kahramanlarının, özellikle kadınların zengin bir iç dünyaları vardır. İbrahim Efendi’nin Konağı, İstanbul Geceleri ve Dost gibi, anı türüne girecek yazı ve kitapları da romanları ile paralellik gösterir; bu tür eserlerinde yazar, bilgi ve gözleme dayanmakla birlikte daha çok duygusal bir yaklaşımla Osmanlının son döneminin toplumsal hayatının resmini çizer. Zengin sınıfın asaleti, zarafeti, dostluğa ve sohbete açık mizaçları, çevresindeki her insana karşı sevgi, merhamet ve iyilik etme arzularının dile getirildiği bu romanlarda geçmiş dönemin kaybedilmiş değerleri ve İstanbul’un güzellikleri nostaljik bir dil ile anlatılmıştır.
Samiha Ayverdi hakkında Banıçiçek Kırzıoğlu “Yazar, dünü bugüne taşımaya çalışır. Tasarlanmış, düzenlenmiş, geçmişte mistiğin karışımı bir dünya ancak onu doyuma ulaştırır. O mücerret mekanı, reel bir mekan olan İstanbul’da yakalar. İstanbul’u metaziğin, ütopist dünyanın bir taşıyıcısı olarak görür. (…) Geçmişin ruhunu yaşanılan zamana taşıyan geleneğin ‘an’a dinamizm kazandırdığı inancındadır. Ayverdi’de ‘estetik’ ve ‘metazik’ tarihi sürekliliktir” değerlendirmesini yaparken Ahmet Oktay ise Samiha Ayverdi’yi “Yazınsal yapıtlarının hemen hepsi, İstanbul üzerinde odaklanan kitaplardır. Ayverdi de Yahya Kemal ve A. Ş. Hisar gibi, İstanbul’u Osmanlı-İslâm uygarlığının cisimleştiği uzam olarak görür. Modernizme ve Cumhuriyete ilişkin görüşleri tartışmaya açık olan, yer yer gizlenemeyen bir fanatizmi yansıtan Ayverdi, roman ve anılarında üslupçu bir eğilim göstermektedir” sözleri ile değerlendirmiştir.
ESERLERİ
ROMAN:
- Aşk Bu İmiş (1938)
- Batmayan Gün (1939)
- Mabette Bir Gece (1940)
- Ateş Ağacı (1941)
- Yaşayan Ölü (1942)
- İnsan ve Şeytan (1942)
- Son Menzil (1943)
- Yolcu Nereye Gidiyorsun (1944)
- Mesihpaşa İmamı (1948)
- İbrahim Efendi Konağı (1964)
- Hancı (1986)
- Bağbozumu (1987)
- Küplüce’deki Köşk (1989).
DENEME-İNCELEME:
- Yusufçuk (makale ve konferanslarından seçmeler, 1946)
- Kenan Rifâî ve Yirminci Asrın Işığında Müslümanlık (1951, 3. bas. 1983)
- Edebî ve Manevî Dünyası İçinde Fatih (1953)
- Boğaziçi’nde Tarih (1966)
- Misyonerlik Karşısında Türkiye (1969)
- Türk-Rus Münasebetleri ve Muharebeleri (1970)
- Millî Kültür Meseleleri ve Maarif Dâvâmız (1976)
- Türk Tarihinde Osmanlı Asırları (3 cilt, 1975-76)
- Abide Şahsiyetler (1976)
- Türkiye’nin Ermeni Meselesi (1976)
- Kölelikten Efendiliğe (1978, Arapça ve İngilizcesi 1979, Urducası 1981)
- Dost (1980, İngilizcesi 1995)
- Yeryüzünde Birkaç Adım (1984)
- Mektuplardan Gelen Ses (1985)
- Rahmet Kapısı (1985)
- Ne İdik Ne Olduk (1985)
- Ah Tuna Vah Tuna (1990)
- Dile Gelen Taş (1999)
- Ratibe (haz. Aysel Yüksel, 2000)
- İki Âşina (2003), Ezelî Dostlar (2004).
ANI:
- İstanbul Geceleri (1952)
- Bir Dünyadan Bir Dünyaya (1974)
- Hatıralarla Başbaşa (1977)
- Hey Gidi Günler Hey (1988)
ŞİİR:
- Hancı (2003)
SÖYLEŞİ:
- Mülâkatlar (2005)
ESER ÖRNEĞİ:
İBRAHİM EFENDİ KONAĞI’ndan
“Birbirine hem benzeyen, hem de küçük hususiyetlerle birbirinden ayrılan İstanbul meydanlarından bu geniş mahalle arası meydanının, bir tarafmda Kalenderhäne Cämii üe imam meşrutası, tam karşısında İbrahim Efendi’nin konağı ve müezzin ile muhtarın evleri, öteki köşede ise medrese ve geceli gündüzlü bir su türküsü mırıldanan bu çeşmenin üstiüne, medresenin bahçesinden kollarını kanatlarını uzatmış ağaçlar ve çinarlar vardı. Meydanın sabit, kımıldamaz, somurtkan ve süküti binaları arasında güler gibi, söyler gibi, düşünür düşündürür gibi baş sallayan, el çırpan, gam dağıtan, teselli eden, yoldaş olan bu şen şatır çeşit çeşit ağaçlar nasıl da çok nasıl da boldu… Ah bu ağaçlar… şehri şehir yapan, binlerce yeşil gözün kadehi ile etrafa huzur dağıtan vefälı, sefalı, sadık dostlar… eskiden İstanbul şehri bu asil bu kanaatli äşinälarım varlığı ile ne kadar mes’ut, ne kadar memnun ve ne kadar mämurdu. Sonra meydanın dört ayrı köşesinden, semtin dört ayrı istikämetine giden geniş, dar, görmüş geçirmiş sokaklar gelirdi.
Nihäyet bu nice mäceradan nice serencämdan arta kalmış insanlar gibi hatıralarla yüklü sokakların üstündeki evler, bir meşverete bir muhabbete bir derin düşünceye dalmış dostlar gibi yan yana, baş başa, karşı karşıya sıralanmış büyük evler, küçük evler, boyalı evler, boyasız evler, yeni evler, eski evler ve bu evler silsilesinden bacımları, şekilleri, planları ile aynlıp sivrilen konaklar… mahallenin muhtacma, yoksuluna, duluna, yetimine kapıları açık varlıklı konaklar, dirlikli konaklar, mahalleyi tamamlardı.”
KAYNAKÇA: Ansiklopedisi (1977), İhsan Işık / Yazarlar Sözlüğü (1990, 1998) – Türkiye Yazarlar Ansiklopedisi (2001, 2004) – Encyclopedia of Turkish Authors (2005) – Resimli ve Metin Örnekli Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi (2006, gen. 2. bas. 2007) – Ünlü Edebiyatçılar (Türkiye Ünlüleri Ansiklopedisi, C. 4, 2013) – Encyclopedia of Turkey’s Famous People (2013), Ahmet Oktay / Cumhuriyet Dönemi Edebiyatı 1923-1950 (1993), Mehmet Nuri Yardım / Medeniyetimizin Şahidi: Samiha Ayverdi: Batı Gençlerimizi Yaralıyor, s. 23-27, Sâmiha Ayverdi (haz. Aysel Yüksel – Zeynep Uluant), İstanbul 2005; Nesime Ceyhan, “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Uzanan Bir Kadın Yazar: Samiha Ayverdi ve Romanları”, EKEV Akademi Dergisi, XIII/41, Erzurum 2009, s. 13-20; Ebubekir Eroğlu, “Ayverdi, Sâmiha”, TDEA, I, 251-252; Selim İleri, “Ayverdi, Sâmiha”, DBİst.A, I, 499-500; “Ayverdi, Sâmiha”, Tanzimat’tan Bugüne Edebiyatçılar Ansiklopedisi, İstanbul 2001, I, 135-136.