HAYATI
1609 yılında İstanbul’da dünyaya geldi. 6 Ekim 1657 günü İstanbul’da hayatını kaybetti. Ası adı Mustafa Hacı Halife olan Katip Çelebi, Hacı Kalfa adıyla da tanındı. Kısa bir süre divan katipliği yaptı. Daha sonra Enderun’dan yetişme bir silahtar olan babası Abdullah ile Tercan(1624) ve Bağdat(1625-1626) seferlerine katıldı. Dönüş yolculuğu sırasından babasının ölümü üzerine bir süre Diyarbakır ve Erzurum’da kaldı. İstanbul’a döndükten sonra kendini yetiştirmeye başladı. Tanınmış bilginlerden ders alarak bilgilerini genişletti. Daha sonra katıldığı Bağdat ve Revan seferlerinde ordu defterlerini tuttu. Hacca gidip döndükten sonra on yıl kadar sürdürdüğü ordu hizmetinden ayrılıp ilmi araştırmalara başladı. Zengin bir akrabadan kalan miras ile çok sayıda kitap alma imkanına kavuştu. Yine medrese derslerine devam edip bilgilerini arttırdı ve eserlerini yazamaya başladı. Mezarı İstanbul’da Zeyrek semtindedir.
XVII. yüzyılın ilim ve kültür hayatında çok büyük önemi olan yazar, Batı dünyasında da büyük bir takdir kazandı. Bu yüzden onun eserlerinden bir kısmı çeşitli Batı dillerine çevrildi. Arapça ve Farsça ile birlikte Batı kaynaklarından için Fransızca ve Latince de öğrenmiş olan Katip Çelebi, kültür tarihimize tarih, coğrafya bibliyografya ve sosyoloji alanlarında pek çok değerli eser kazandırmıştır. Coğrafya alanında “Cihannüma”, tarih alanında “Fezleke” ve bibliyografya alanında “Keşfü’z-Zünun” en önemli eserleridir.
Harun Tolasa, Katip Çelebi hakkında: “Bilgisizliğe, hurafeye özellikle taassuba hiç müsamahası yoktur. Daima doğru ve faydalı olanı aramış bunun için de ilimden başka bir yol tanımamıştır. Devrinin toplumsal olayları üzerinde düşünmüş, Osmanlı müesseselerini eleştirmiş, çağının ve kendi devrinin tartışmalı konularına cesaretle, tarafsızlıkla el atıp çözüm aramaya çalışmıştır” değerlendirmesini yapmıştır.
ESERLERİ
Arapça Fezleke (Arapça, dünya tarihi, yaz. 1642, basılmadı ve Türkçeye çevrilmedi), Türkçe Fezleke (Osmanlı tarihi, 1592-1654 arası olayları, 2 cilt, 1869-70), Takvimü’l-tevarih (Dünya tarihi kronolojisi, başlangıçtan 1592’ye kadar, 1733), Tuhfetü’l-Kibâr fî Esfari’l-Bihâr (Deniz Seferleri Hakkında Büyüklere Hediye, Osmanlı denizcilik tarihiyle ilgili bir eser, yaz. 1656, bas. Orhan Şaik Gökyay tarafından 1973), Cihannümâ (Cihanı gösteren anlamında, coğrafya alanında bir eserdir. Japon adalarından Osmanlı topraklarına kadar çok sayıda bölge hakkında coğraꝠ bilgiler verir, 1732), Keşfü’z-zünûn ân Esmai’il-Kütübi ve’l-Fünun (bibliyografya alanında bir eserdir. İslâm dünyasında yazılmış 1500 kadar eser hakkında bilgi verir, ilk bas., Latin çev. ile 1835-1853, son bas. 2 cilt, 1971-1972), Süllemü’l-Vüsûl ila Tabakati’l-Fühul (hal tercümeleri kitabı, Arapça, 1649), Düsturu’l-amel li İslahi’l-halel (Osmanlının kötüye giden durumuna çareler öneren bir eser. Şinasi tar. 1863, tıpkı basımı 1979), Mizanü’l-Hak Ꝡ İhtiyari’l-Ahakk (İslâm dünyasında tartışılan bazı konular hakkında, O. Ş. Gökyay tar. 1979, son olarak M. Kara – S. Uludağ tar. İslâm’da Tenkit ve Tartışma Usulü adıyla, 1980), Levevamiun-Nur Ꝡ Zulûmat-i Atlas Minur (Hollandalı Gerardus Mercatur’dan Latince Atlas Minor adlı coğrafya kitabının çevirisi, yaz. nüs. Nuruosmaniye kit.), Tuhfetü’l-ahyâr Ꝡ’l-hikem ve’l-emsal ve’l-eş’ar (çeşitli konularda, yaz. nüs. Süleymaniye kit.), İrşade’ l-hayara ilâ Tarihü’l-Yunan ve’r-Rûm ve’n-Nasara (Avrupa ülkeleri ve Hıristiyanlık dünyası hakkında), Tarih-i Frengi Tercümesi (Johann Carion’un Chronik adlı tarihinin çevirisi, Avrupa Tarihi), Tarih-i Konstantiniyye ve Kayasirel Revnaku’s-Saltana (çeviri ve derleme, Ortadoğu ve Balkan tarihi), Kanunname (Osmanlı teşrifatı hakkında), İlhamü’l-Mukaddes Ꝡ Feyzi’l-akdes (M. Hamidullah tarafından yayımlandı. İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi IV – 3-4, 1971), Dürer-i Müntesire ve Gurer-i Münteşire (yaz. nüs. Nuruosmaniye kit.), Recmü’r-Racîm bi’s-ssin ve’l-Cîm, Beyzavî Tefsirinin Şerhi, Muhammediye Şerhi (Hüsnü’lhediyye), Muhtasar Câmiu’l-mütûn, Câmiu’l-Mütûn min Celli’l-Fünûn.
