26 Ekim 1818’de İstanbul’da dünyaya geldi. 25 Aralık 1866’da Tahran’da hayatını kaybetti. Hekimbaşı Aldülhak Molla’nın oğlu, şair Abdülhak Hamit’in babasıdır. Tıbbıye Mektebi’nden mezun oldu. Öğrenciyken başladığı ders nazırlığı görevini mezun olduktan sonra da sürdürdü. Daha sonra Meclis-i Maarif üyesi, Encümen-i Daniş ikinci başkanı, Meclis-i Vala’yı Ahkam’ı Adliye üyesi Metatib-i Umumiye nazırı, Tıbbiye Mektebi nazırı oldu. Dört ay kadar süren bir Avrupa gezisine çıktı. 1865’te tayin edildiği Tahran elçiliği sırasında hayatını kaybetti. Mezarı Tahran yakınlarında Abdülazim Türbesi yanındadır.
Bulunduğu görevler dolayısıyla tıp, tarım, coğrafya ve eğitim alanında çalışmalar yapan Hayrullah Efendi Tanzimat döneminin Doğu ve Batı kültüründe zengin birimleri olan karakteristik kişiliklerinden biridir. Çoğu yazma halinde kalmış çalışmaları telif tiyatro yapıtlarının en eskilerinden biri olan Hikaye-i İbrahim Paşa be-İbrahim-i Gülşeni, Avrupa’yı Osmanlı okuyucusuna ilk defa geniş olarak tanıttığı seyahatnamesi Yolculuk Kitabı ve Hayrullah Efendi Tarihi olarak bilinen Devlet-i Aliyye-i Osmaniye Tarihi önemlidir.
ESERLERİ
İNCELEME-ARAŞTIRMA: Muâlecâta Dair El Mecmuası (İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, TY. nu. 1427), Müfredât-ı Tıbbiyye Beyâni Evzâni’l-Edviyye (İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, TY nu. 1251), Terbiye ve Tedâvî-i Etfâl (Millet Kütüphanesi, AE Tıp. nu. 148), Hıfz-ı Sıhhat (1856), Makâlât-ı Tıbbiyye (Ocak 1844), Dürûrü’l-Muhât (Nisan 1844), Lugat-ı Tıbbiyye (İstanbul Üniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakültesi, Deontoloji ve Tıp Tarihî Anabilim Dalı, nu. 581), Bağçe-i İntizam, Mesâil-i Hikmet (Ocak 1849), Devlet-i Aliyye-i Osmâniyye Tarihi (zeyller: Ali Şevki Efendi, 1853-1875; Osmanlı Devleti Tarihi adıyla, haz. Zuhuri Danışman, 1971 ), Hezâr Esrar (1862-1868), Nakş-ı Hayâl (İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, TY nu. 1265, vr. 3b-29b).
OYUN: Hikâye-i İbrâhim Paşa ba-İbrâhim-i Gülşenî (Türklük dergisi, nu. 8, 1939, s. 92-93; yay. haz. İbrahim Yakar, 1964,).
SEYAHATNAME: Yolculuk Kitabı (Avrupa seyahatnâmesi). ÇEVİRİ: Beyt-i Dihkânî (Maison Rustique’dan 2 cilt, 1848), Kıt’a-i Afrika (Şubat 1852, Konrad Malte Brun’dan), Rothomago Tercümesi (D’Ennery Clairville ve Albert Mounier’den, Türklük dergisi, 1 Mayıs 1939), Ordu Hıfzıssıhhası (Fransızcadan).
