HAYATI
Divan şairi. Doğum tarihi tam olarak bilinmemektedir. Fakat Hilye adlı yapıtını tamamladığı sırada, yani 1589-99 yıllarında ihtiyar olduğu bazı kaynaklarda belirtilmektedir. 1606’da İstanbul’da yaşama veda etmiş ve Edirnekapı Mihrimah Cami’nde toprağa verilmiştir. Bazı kaynaklarda Ayas Paşazade olarak geçmesine bakılarak babasının dönemin sadrazamlarından Ayas Paşa olduğu ileri sürülmektedir. Kendisinden söz eden bütün kaynaklar bu bilgiyi doğrulamıyor. Ancak kesin olan Ayas Paşa’nın soyundan geldiğidir. Sancak Beyliği yaptığını, Divan-ı Hümayun muhasebeciliğinde bulunduğunu biliyoruz. Bir yapıtından ise gençliğinde başından bir aşk serüveni geçtiğini ve hacca gittiğini öğreniyoruz.
Mehmet Hakani Bey, kendisinden sonra gelen şairler üzerinde Hılye’si ile etkin olmuş, ünü bu yapıtla yaygınlaşmıştır. Oysa gazelleri de çağdaşlarından geri kalmaz. Klasik Türk şiirinin tekniğini ustalıkla kullandığı görülür. Bütünüyle dinsel bir özle beslenen mesnevilerinin tersine, diğer şiirleri belki de Baki’nin etkisi ile din dışı bir özellik taşırlar:
“Ahbar-ı visalin dil-i mecruha şifadır
Hak-i kademin cana saf ruha gıdadır
***
Halet ki bezm-i yâre gülnardan gelir
Bir neşvedir ki cam-ı leb-i yardan gelir
***
Bir gün kim etti sadpare der misin?
Bir kere bari neyler o biçare der misin?
***
Yakındadır görünmedi gülzar-ı kuyumun
Bir andelib var idi avare der misin?”.
ESERLERİ
Divan’ı basılmadı. Hılye-i Hakani ve Miftah-ı Fütühat adlı iki mesnevisi de vardır. Miftah-ı Fütühat bir kırk hadis şerhidir. Yer yer öykülerle süslenmiştir.
ESER ÖRNEKLERİ
HİLYE-İ HAKANİ’DEN BEYİTLER
Fikirler denizine dalıp emek çekme, “niçin ve neden” fikrinden el çek
“Yaptığından sual olunmaz” kılıcı, onu kesmiş atmıştır, kavga etme!
Layık odur ki, yol ehli (salik) daima “ondan başkasına ibadet etmeyiz” diye
Temiz zatı, mevcuatı yaratılmasına sebep oldu
Hemen o anda aşk zuhur etti; hasılı bir nur göründü
Allah, o nuru sevdi, habibim dedi, didarına aşık oldu
Cihan, Ahmed’in sesiyle doldu, ilahi aşk çalkalanıp coştu
Ey İlahi, keremini sonsuz et, düşkün aşıkların özrünü kabul et
Ey ferd-i Samed, dert elini “sonra geri gönderdik” ayeti ile reddetme
Karıncadan daha aşağı olan Hakani, affı yine senin lütfundan umar
Uğurlu gelişi ile Kureyşlilerin mertebesini yüceltti
Peygamberin nevbetinden debdebeli heybeti, Ebü Leheb’in soyunu kesti
Allah’dan gayrı her şeyi dilinden gider. Şiir vadisine bu üslup ile git
O sonra aşağı dolunayı, ev edna ufkunun güneşi
Din ve iman sancağının yükselticisi, güvenlik silsilesini düzene sokan
Başına “le’amrük” tacını giydi, ilim ülkesinin vergisini aldı.
O Halil’in halefi, okumazken, eski alimleri susturdu
Onun meydana gelmesi için, alemlerin Rabbi Adem’i yarattı
Zatının kabiliyetinin kuvveti, dünyanın yaratılmasından ilk sebep oldu
Ay gibi gösterişli olan mahmili yürüdü. Çanının isimlerini tuttu.
Daima Hak ile sırdaş olsun. Vuslat yakınlığında en başta olsun
Ben ne toprağım ki, huzurunda dile gelip devamlı söz edeyim
Karınca Süleyman’ı medhetti, benim suçumun utancından ağzım açılmaz
Bende o karınca kadar güç yok, hasılı seni övmeye kudret yok
Marifet alemin en alimisin peygamberlerin en keremlisi en merhametlisisin”
GAZEL
Bir gün kim etdi sineni sad-pare der misin
Bir kerre bari neyler o biçare der misin
Yakındadur görünmedi gülzar-ı kuyuman
Bir andelibi var idi avare der misin
Ben haste-hali şefkat edüp ey tabib-i can
Rahm etmedüm şu aşık-ı bimare der misin
Hep macera-yı eşkimi faş etdi aleme
Ey bad-ı subhdem göre dildare der misin
Hakaani-i şikeste-dilün zahm-ı sinesi
Tig-i gamunla oldı yâre der misin
HİLYE-İ HAKAANİ’DEN
Kane Resulu’llah (s.a.v.) Ezherü’l-Levn
İttifak etdi bu ma’nada ümen
Ezherü’l-levn idi fahr-ı alem
Yüzünün halis idi agı katı
Ruhları saf idi safi sıfatı
Reng-i ruyı gül ile yek-dil idi
Gül gibi kırmızıya ma’il idi
Kaplamışdı yüzüni nur-ı sürür
Sure-i nur idi ya matla’-ı nur
Mushaf-ı hüsn idi ol vech-i cemil
Hatt-ı ruhsaresi nass-ı tenzil
Gün yüzünden utanıp ab-ı hayat
Meskenin etdi vera-yı zulumat
Vech-i berrakınun ashab-ı safa
Humreti galib idi der hatta
Gökde olmışdı o ruy-ı rengin
Şem’-i cem-i harem-i illiyyin
Ana vermişdi kemal-i zinet
Katib-i çehre-güşa-yı fıtrat
Arak-alud olıcak ol sultan
Gül-i pür-jaleye benzerdi heman
Hem demişler dürür eşraf elhak
Arız-ı pük arak-nak olıcak
Dane-i dürr gibi ruyında teri
Hoş-nüma eyler idi ol güheri
Şem’-i ruhsarı dönerdi maha
İki kandil idi arş-i ilaha
Itr-ı hubıyla pür olırdu meşam
Buy-ı misk idi yahud anber-fam
Terlese ol gül-i gülzar-ı sürür
Cuş ederdi sanasın kulzum-ı nar
Nitekim şu’le şem’-i haver
Berk ururdı ruh-ı pakinde o ter
Olup envar-ı ruhı iki alev
Der ü divara salardı pertev
Berg-i gül gibi ruy-ı nigu
Terlediğince olurdı hoş-bu
Gördi kevser arak-ı gul-buyın
Nice akmasın ağzı suyın
Dahi sima-yı şerifinde anun
Bilinürdi garazı ol canun
Nur idi ayine-i vech-i Nebi
Zahir olurdı riza vü gazabı
Kendü nefsi içün ol pak-neseb
Etmedi kimseye ömründe gazab
Olmadı hergiz o la’l na-yab
Hiç kimseyle cihanda şakar-ab
KAYNAKÇA: Abdülkadir Karahan, İslâm-Türk Edebiyatında Kırk Hadis, İstanbul 1954, s. 197-203; Kocatürk, Türk Edebiyatı Tarihi, s. 384
