HAYATI
Bilgin ve yazar. 1523’te Balıkesir’de dünyaya geldi. 1573’te Birgi’de öğretimle meşgul iken vebaya yakalanarak yaşama veda etti. Balıkesir’de bugün Çay Mahallesi olan bölgede toprağa verildi. Birgili diye de bilinmektedir. 10 Cemâziyelevvel 929 (27 Mart 1523) tarihinde Balıkesir’de doğdu. Asıl adı Takıyyüddin Mehmed olup Birgivî Mehmed Efendi diye şöhret bulmuştur. Zâviye mensubu âlim ve faziletli bir kişi olan babası Pîr Ali Balıkesir’de müderristi.
İlköğrenimini babasının yanında gören Birgili Mehmet Efendi, İstanbul’a gelerek Ahizade Mehmet Efendi’nin derslerine devam etti, sonra dönemin ulemasından Abdurrahman Efendi’ye bağlanarak öğrenimini tamamladı ve müderris oldu. Abdurrahman Efendi’nin aracılığı ile bir ara Edirne’de ordu kassamı olarak görev yaptıysa da, daha önce bayrami şeyhlerinden Abdurrahman Karamani’ye bağlanarak tasavvuf yoluna girdiği için olacak memurluktan ve müderrislikten çekilmek istedi; ancak şeyhi buna müsaade etmedi. Bunun üzerine II. Selim’in hocası Ataullah Efendi Ödemiş’e bağlı Birgi’de yaptırdığı medresenin müderrisliğini Mehmet Efendi’ye verdi. Birgivi ya da Birgili diye anılmasının nedeni de budur. Birgili Mehmet Efendi, bayrami tarikatına girmiş olmasına karşın şeriattan ayrılmamış, yazdığı yapıtlarında şeriatı korumaya çalışmıştır. Dinsel görevleri karşılığı para almanın haram olduğunu yazarak zamanın uleması ile çatışmış, şeyhülislam Ebusuud Efendi de evkafı zarardan korumak amacı ile onun aleyhine fetva vermek durumunda kalmıştır. Birgili Mehmet Efendi, yaşamının sonlarına doğru, kimi yolsuzlukları önlemek için İstanbul’a geldiği ve dönemin sadrazamı Mehmet Paşa’ya öğütlerde bulunduğu da bilinmektedir.
ESERLERİ
Hadis, fıkıh, sarf ve nahiv, ahlak, kelam ve tasavvuf gibi konularda yazılmış elliye yakın yapıtından en önemlileri şunlardır:
- Tarikatü’l Muhammediye (vaazlarını kapsayan bu Arapça yapıt pek çok kişi tarafından şerh ve tercüme edildi, 13. Basım, 1906)
- Vasiyetname (Türkçe bir ilmihal kitabı, manzum olarak şimal Türkçesine ve yabancı dillere de çevrildi).
- İzhar, Avamil (Arapça dilini öğrenimini kolaylaştıran, nahivle ilgili bu iki yapıt, medreselerde ders kitabı olarak okutuldu).
KAYNAKÇA: Abdülganî en-Nablusî, el-Ḥadîḳatü’n-nediyye şerḥu’ṭ-Ṭarîkati’l-Muḥammediyye, İstanbul 1290, I, 155, G. de Tassy, Exposition de la foi musulmane de Birkewī traduit du Turc, Paris 1822, Kāmûsü’l-a‘lâm, II, 1284-1285, Sicill-i Osmânî, IV, 121, Osmanlı Müellifleri, I, 253-256, Serkîs, Muʿcem, I, 610-611, Mehmet Ali Ayni, Türk Ahlâkçıları, İstanbul 1939, I, 105, Brockelmann, GAL, II, 582, 583-586; Suppl., I, 645, 683, 742; II, 654-658, 674, Îżâḥu’l-meknûn, I, 2, 427, 442, Hediyyetü’l-ʿârifîn, II, 252, H. Laoust, Les Gouverneurs de Damas sous les Mamlûks et les Premiers Ottomans, Damas 1952, s. 188